De oudste kerk van Texel
De Maartenskerk heeft met zijn lange geschiedenis voor heel veel mensen een bijzondere religieuze, culturele of sociale betekenis. Dit verdient het om te bewaren. Gelukkig zijn kerk en interieur al sinds 1976 een Rijksmonument. Dat geeft al aan dat iedereen het belangrijk vindt dat het doorgegeven wordt aan volgende generaties. Wij vertellen u graag hoe bijzonder de Maartenskerk is.
Levende historie
De naam van het Texelse dorp Oosterend heeft niet meer de betekenis die het vroeger had: Ooster einde. Wel ligt het dorp, ondanks de vormveranderingen die het eiland in de loop van de tijd heeft ondergaan nog steeds aan de oostelijke zijde, aan de Waddenkant.
Sinds echter twee eilanden door een zandrug werden verbonden (1629 – 1639) en de polders Eierland en het Noorden werden drooggelegd, is Oosterend niet meer het einde van het Texelse land.
Rustpunt
Oosterend is een uniek dorp dat zijn historische karakter op bewonderenswaardige wijze heeft weten vast te houden. Door het ‘beschermd dorpsgezicht’ is de oude kern in tact gebleven en wandelend door de smalle straatjes met de zo kenmerkende, groen geschilderde houten geveltjes, waant men zich op een stille dag even terug in de tijd. Het oudste gedeelte is het gedeelte rond de Maartenskerk. De stille zerken op de rond de kerk gelegen begraafplaats vertellen het verhaal van vele geslachten Oosterenders, die hier hun laatste rustplaats vonden. Van de zeven dorpen die het eiland telt, is Oosterend het meest rustige. Vanouds stond het dorp bekend als vissersdorp, daar de meeste schippers en opvarenden van de in Oudeschild gelegen vissersvloot hun thuishaven hadden in Oosterend. Bijzonder in het dorp is de onderlinge betrokkenheid van de dorpelingen en de interesse in elkaars wel en wee. Oosterend is het meest kerkelijke dorp van het eiland.
Negen eeuwen kerk
Oosterend biedt de toeristen een wandeling door het verleden en presenteert hen negen eeuwen kerkhistorie, opgetekend in de massieve stenen muren van de oudste Texelse kerk.
De bouw van de kerk in Oosterend, destijds gewijd aan de heilige Maarten, werd in het begin van de 11e eeuw voltooid. De Hervormde gemeente van Oosterend is door ‘uitvoering van het Plan der Schikkingen der Bataafse Republiek’ omstreeks 1800 eigenaar van deze kerk is geworden.
Het oudste gedeelte, tussen toren en dwarsschip, dateert nog uit het eerste deel van de elfde eeuw en is opgetrokken uit tufsteen, zoals ook de oude kerken van Den Burg en Den Hoorn. Het is versterkt met rolstenen, hier in het Riss-glaciale tijdperk door de uit het noorden komende ijskap gebracht. Het rondboogvenster in de noordelijke tufstenen muur is nog zoals het door de bouwers is aangebracht.
Het avondmaalstel in het Noormannenpoortje
Tijdens de beeldenstorm (1571) is het houten beeld van Sint Maarten ruw uit de kerk verwijderd en in één van de tuinen rond het kerkplein verbrand. Een legende vertelt dat daags erop een onbekende ruiter, gezeten op een groot wit paard, in het dorp verscheen. Hij reed een paar rondes om de kerk en verdween op even raadselachtige wijze als hij was gekomen. Was het Sint Maarten?
Veranderingen
In de loop van de tijd is er heel wat aan de kerk veranderd. Er is niet alleen gerestaureerd, maar ook bijgebouwd. In de vijftiende eeuw verrees de toren. De constructie wijst op een bouw in verschillende fasen. Leuk om te weten is dat het gewicht van de toren wordt geschat op ongeveer 1.350.000 kg, dat is het gewicht van 16.000 volwassen mensen. Bij een grote restauratie in 1700 werd de spits verwijderd en vervangen door een dakje.
Ook de kerk zelf onderging in de loop van de tijd belangrijke veranderingen. Zo werd in de vijftiende eeuw het koor uitgebreid, waarbij de oude muren geheel werden gesloopt en nieuwe werden opgetrokken, met baksteen als materiaal. Daarna werd de gehele kerk vergroot door de bouw van de beide dwarsbeuken.
Geldgebrek
Ongeveer twee eeuwen later was de kerk in ernstige mate in verval geraakt. Bovendien had het gebouw in de tachtigjarige oorlog schade opgelopen. Restauratie was dringend nodig om te voorkomen dat het gehele gebouw verloren zou gaan. Er was echter geen geld beschikbaar om het herstel te financieren. Hoe het gebeurd is is niet bekend, maar op een gegeven moment ontbraken zes armen aan de kroonluchter in de kerk. Zij werden door een beurtschipper op het Waterlooplein in Amsterdam verkocht. Ook op andere wijzen werd geprobeerd aan geld te komen. De plaatselijke overheid wendde zich, met succes, tot de Staten van Holland, met het verzoek om subsidie. Deze verleenden een zes jaar geldig octrooi ‘om ses stuivers te heffen op elke tonne swaar bier, dewelke bij de tappers en herbergiers op den eilanden ingeleid sullen worden’. De toezegging betekende, dat de kerk onderhanden genomen kon worden. Er werd een schot aangebracht, waardoor het westelijk gedeelte van de rest van het gebouw werd gescheiden en het interieur de huidige kruisvorm kreeg. Bovendien werd de kap vernieuwd en kwam bij deze restauratie ook het houten tongewelf tot stand.
In het jaar 1724 werd de oostelijke muur van het koor afgebroken en vervangen door een rechte muur. Het jaartal van de bouw is te zien in de muurankers boven de kerkingang. Tegen deze muur werd aan de binnenzijde een portaal gemaakt en daarboven een vertrek. Ruim tachtig jaar later werden grote ramen aangebracht in de zuidmuur van de kerkenkamer in het schip.
Laatste restauratie
Van 1967 tot 1971 werd gewerkt aan een restauratie van de kerk waarbij veel veranderingen uit eerdere verbouwingen weer werden teruggebracht naar het uiterlijk dat het gebouw in de 17e eeuw moet hebben gehad. De toren, eigendom van de Gemeente Texel, werd in 2003 grondig onderhanden genomen. Bij de renovatie vond men 143 muurankers, waarvan 27 hoekankers. De zeshonderd kilo zware luidklok kreeg een nieuwe houten klokkenstoel. De klok is in 1598 gegoten door Hendrik Wegewart uit Kampen en was bestemd voor de toren van ‘Luttekebroek’. Hoe deze klok in Oosterend is terechtgekomen is een raadsel waarop het verleden tot op heden geen antwoord heeft gegeven.
Voorwerpen uit de Gereformeerde kerk
Vanaf het moment dat Hervormd en Gereformeerd op 24 februari 2002 samen gingen kerken in de Maartenskerk, hebben enkele voorwerpen uit de Gereformeerde kerk ook hier een plek gekregen, zoals het kruis en het avondmaalsstel. In de Maartenskerk zijn veel bijzondere bezienswaardigheden. Klik hier om daar meer over te lezen en zien.
Help mee en word ook Vriend van de Maartenskerk!